فناوری بی‌طرف یا ابزاری برای تحمیل ارزش‌ها؟؛ بازی استعماری غرب

October 29, 2025   Blog, بین الملل > غرب آسیا و آفریقای شمالی, سیاست > سیاست خارجی, فیلم > بین الملل, فیلم > سیاست
فناوری بی‌طرف یا ابزاری برای تحمیل ارزش‌ها؟؛ بازی استعماری غرب

در دولت‌های استعمارگر نیز ایده بی‌جهت‌بودن فناوری ترویج می‌شد، اما آنان نیز به واقعیت امر آگاه بودند و در پی پنهان‌کردن آن برمی‌آمدند.

خبرگزاری مهر، یادداشت مهمان-محمدجواد رضازاده، پژوهشگر کارگروه مطالعات فضای مجازی پژوهشکده باقرالعلوم (ع): ادعای نفی هرگونه جهت‌مندی در فناوری، در دهه‌های اخیر به سکه رایج نهادهای آکادمیک و روشنفکری داخلی تبدیل شده است. گروهی که بر نهاد دانش استیلا یافته‌اند، نه مبتنی بر قدرت استدلال، بلکه با اتکا به اهرم‌های فشار خارجی، امکان مخالفت با این ادعا و طرح رویکردهای دیگر را از بین برده‌اند. این اندیشه تلاش می‌کند با برجسته کردن نیازهای مشترک انسانی، پاسخ به این نیازها را نیز مشترک و یکسان قلمداد کند تا نتیجه بگیرد دانش کاربردی بشر (فناوری) که درصدد حل مسائل انسانی است، تنها یک جنس دارد و در الگوها و چارچوب‌های متعدد تعریف نمی‌شود. نمونه این نیازهای عمومی، مواردی مانند گرسنگی، امنیت، عشق، آسایش، محبت و درمان هستند.

ریشه این ادعا را می‌توان در نظریات مطرح‌شده در قرون معاصر توسط اندیشمندان غربی مشاهده کرد، با این تفاوت مهم که آنان خود واقف بودند که این مطلب، ادعایی بیش نیست و به آن اعتقادی نداشتند؛ در حالی که اندیشمندان داخلی، جزم‌گرایانه بر این ادعا پافشاری می‌کنند. «سیسموندو» تذکر می‌دهد که در آلمان می‌دانستند هیچ دیدگاهی در دانش و تکنولوژی، خالی از ارزش و رویکرد نیست، اما عمداً با این دیدگاه مخالفت کردند تا نهاد دانش در مقابل هجمه‌ها پایدار بماند و درگیر اختلافات دامنه‌دار ایدئولوژیک و مذهبی نشود.

اهداف استعماری و فریب نخبگان

در دولت‌های استعمارگر نیز ایده بی‌جهت‌بودن فناوری ترویج می‌شد، اما آنان نیز به واقعیت امر آگاه بودند و در پی پنهان‌کردن آن برمی‌آمدند. برای آنان لازم بود ایدئولوژیک بودن دانش شکل‌گرفته در دانشگاه‌های خود را پنهان کنند تا فناوری تولیدشده را از اتهام جهت‌داری و ارزش‌مداری مبرا سازند. با این کار، مقاومتی در کشورهای دیگر با ارزش‌های متفاوت در برابر فناوری‌های تولیدشده ایجاد نمی‌شد و بازارهای جهانی به راحتی بر روی محصولات فناورانه گشوده می‌شدند. همچنین نخبگان با هرگونه اعتقاد و ارزشی، بدون عذاب وجدان، در خدمت دانشگاه‌ها و آزمایشگاه‌ها و شرکت‌های فناوری غربی قرار می‌گرفتند. بالاتر از آن، رقبای بالقوه برای ساخت فناوری بر پایه اندیشه‌های متفاوت، دست از رقابت می‌کشیدند و هم نوا با رقبای ایدئولوژیک خود، به همکاری با آنان پرداخته و به پیشبرد کلان‌پروژه استعماری آنان در حوزه فناوری کمک می‌رساندند؛ مشابه اتفاقی که در کشور ما محقق شد! اما «دم خروس» فریبکارانه بودن این ادعا بارها از پشت پرده بیرون زده است، به نحوی که مخالفت با جهت‌دار بودن فناوری، مایه شرمساری اندیشمندان منصف غربی شده است. معیارهای دوگانه آنان در گفتار و رفتار، فریبکاریشان را برملا می‌کند.

تجربه تاریخی رقابت شرق و غرب

در گذشته‌ای نه چندان دور که اندیشه غربی، رقیبی قدرتمند به نام کمونیسم داشت، تفاوت این دو رویکرد در فناوری به وضوح قابل مشاهده بود. هنگامی که کشورهای بلوک شرق بر پایه اندیشه جمع‌گرایانه خود، در بحث حمل‌ونقل به توسعه و ارتقای قطار و اتوبوس می‌پرداختند، کشورهای بلوک غرب از کارخانه‌های تولید خودروهای شخصی حمایت می‌کردند که تجلی عینی اندیشه آنان در فناوری به حساب می‌آمد. در همان دوره، پاک‌سازی‌ها و برخوردهای خشن و غیردموکراتیک با اساتید دانشگاه و فناوران مشغول به کار در کشورهای غربی به جرم گرایش به اندیشه مارکسیسم، رواج داشت و همین اتهام برای از دست دادن کرسی استادی یا لغو ویزای تحصیلی و کاری کافی بود. این روند در دهه‌های بعد نسبت به اندیشه معارض دیگری به نام اسلام نیز تکرار شد و موج پاک‌سازی اسلام‌گرایان نیز صورت گرفت تا محیط دانش و فناوری به صورت کامل در اختیار ایدئولوژی غربی قرار گیرد. حتی در تمام قرون معاصر پس از رنسانس، تلاش نهاد توسعه‌دهنده فناوری بر این بوده است که با گسترش اتوماسیون، هوشمندسازی و ماشینی‌کردن فرآیندها، عاملیت انسان را تا جای ممکن کاهش دهد تا ارزش‌ها و جهت‌گیری‌های او بر ساخت و بهره‌برداری از فناوری تأثیر نگذارد. به همین خاطر بود که از نقاشی به سمت عکاسی حرکت کردند تا برداشت از جهان خارج، بدون تأثیر ذهنیت‌ها و گرایش‌ها ثبت شود.

اما به‌عنوان آخرین و فاجعه‌بارترین مصداق، می‌توان جلسه استماع کنگره آمریکا با حضور مدیرعامل تیک‌تاک را نام برد. جایی که تمام نگرانی نمایندگان کنگره، معطوف به تأثیر ارزش‌های کمونیستی سازندگان این پلتفرم بر الگوریتم‌ها و در نهایت، محتوای شبکه اجتماعی بود. اتحاد نمایندگان احزاب متفاوت برای مقابله با فناوری جهت‌دار و شبکه اجتماعی دارای بار ارزشی معارض، تشت رسوایی را از بام فرو انداخت و خط بطلانی بر تمام ادعاهای نظری و آکادمیک آنان کشید.

کد خبر 6638054


سیده فاطمه سادات کیایی